Jinghpaw Wunpawng ngu ai manu (Entity value) hpe gara hku hkam la shangang shagrin na?

By Maji Yaw Htung

31 October 2014

            Mungkan mung dan jahpan hpe yu dat yang mungdan (Countries) 240 jan nga ai hpe mu lu n-na, myu baw sang ga (Languages) hpe yu dat yang mung tinang na kanu ga (Mother tongues or native language) wan 100 jan (More than 100 million native speakers) mungkan kaw nga pra taw ai hpe mu lu ai hku re. Dai kaw e anhte Jinghpaw Wunpawng ngu ai amyu sha gaw tsa lam shadang mi kahtawk hku pyi n-mai sawn ai mung lawm nga saga ai re, daini du hkra tara shang (Officially) tinang myu sha up hkang ai mungdan (Autonomous country or state) mung grai nlu ai re mung gaw laika hti ai ni chye da chya lu rai nga mali ai re. Raitim mung, Karai Kasang lata la ai a marang e, sasana hte rau laika hpe sinna dan American sasana sara ni ap nawng shakut shaja ya ai majaw hte, anhte jiwoi jiwa ni mung hkap la shakut shaja shadik shatup ai a majaw, daini du hkra anhte Jinghpaw Wunpawng ngu ai myu sha hpe, mung dan kata sha n-ga mung kan kaw na mung Kachin ngu ai mying hte myu kaji (ethnic) langai hku chye na hkap la da ma ai hku re.

Raitim daini na anhte Jinghpaw Wunpawng myu sha ni a nga pra ai masa (Migration) hpe yu yang bumga kaw na layang ga de (From highland to lowland) nga pra hkrat wa ai ding yang rai nga saga ai. Myi hpaw na na ai  hte sut su nga mai ai ni ganoi yawng mung layang ga de du sajang nga sai hku re. Ga shadawn, Yangon hte Mandalay ga zawn re hkan nga pra taw sai ni a nga sat nga sa lam (Living style) gaw dai ga na amyu (Myen) grau law ai ni a kaup ai (Influence) a majaw sat la wat, bu hpun sumli, tsun shaga ai lam yawng gaw dai ga na Myen ni hte bung pre mat wa n-na anhte mi na Jinghpaw Wunpawng manu nsam (Entity) yat yat yawm mat wa ai hpe mu lu nga ga ai. Grau nna myi hpaw na na wa ai ni gaw maigan mungdan de chyam bra mat wa saga ai hte maren, tinang nga ai
shara kaw na masha ni a kaup ai a majaw Jinghpaw Wunpawng manu nsam (National entity) yawm mat wa chyalu re gaw gara hku n-mai nyet na ga ai. Jinghpaw Wunpawng bu hpun sumli (Traditional costume) hpe poi lamang (Ceremony) hkan shakut hpun dan shaja ai hte sha gaw myu sha lam yan (National compliance) hpe shadik shatup ai ngu gaw n-mai tsun na re.  Hkrit tsang ra wa ai masa hpe yu yang, ga shadawn, Jinghpaw Wunpawng mying sha shamying tim, aga gaw lani mi tup raitim ti nang amyu ga (Mother tongue or native language) hpe tsa lam shadang 10 % hte 20% ram sha Jinghpaw Wunpawng ga shaga n-htawm, Myen ga gaw tsa lam shadang 80% hte 90%  ram shaga nga saga ai re, dik shale ya dai ni ten na mare kaba kaw du nga sai ramma ni gaw tinang Jinghpaw Wunpawng ramma shada tim pyi Myen ga hku n-na she grau law manu ga taw nga sai re. Myu sha langai grin nga lu na gaw dai myu a aga hpe law law ga ai, jai lang ai masha uhpung nan nga ra ai hku re, bai nna dai aga hte laika hpe gyin shalat, shatsaw jat mat wa ai hta hkan na she myu langai ngang kang grin nga lu na re, grau n-na gaw myu langai a ga kata kaw she dai myu a maumwi mausa (History), htung hking masa (Cultural), shinggin labau (Anthropological origin) ni rawng nga ai re. Anhte nkau mi gaw laika nga taw jang myu mai grin taw na hku mung chye na shut nga ai, daini mung kan kaw laika gaw naw nga tim amyu mat mat ai amyu masha ni law law nga mat wa sai re

.

Maga mi de bai yu yang gaw, bum ga kaw ngam nga da ai ni, yawng nrai tim law malawng gaw myi hpaw, na na hpang hkrat ai ni hku na law malawng ngam nga da ai hku re. Ya yang anhte Jinghpaw Wunpawng ni a mung masa (Political movement) hpe kalang bai numdaw na shakut wa ai hta, myu sha law law, grau na bumga na sai daw sai chyen ni hkam sha machyi taw nga masai. Ndai hku na naw kaji kadun ai anhte a sai daw sai chyen ni hku na mung myu sha lam yan, mungdaw mungdan a lam yan ni hpe mungkan madang hte htuk manu hkra gyin shalat jahpring shatsup gun hpai na mung nloi na re hpe mai mu mada nga ga ai re. Dai rai yang e, anhte Jinghpaw Wunpawng ngu ai manu nsam (Entity value) hpe hpunda dep hkra shakut nga ai kanu kawa ni gaw hti dang ram hte sha kanu mungdan kata kaw shakut shaja gun hpai nga ai hpe yu yang, anhte Jinghpaw Wunpawng myu sha ni a shawng lam gaw hkrit tsang ra wa ai maga de mai yawng wa nga ai re.

Myusha langai ngang grin lu na matu gaw, masha ni a mungdan shara hkan ayai aya rai na shangang shakang na matu gaw anthe amyu kaji ai ni a matu gaw mat mat wa nhpang she rai na re, tsep kawp nmai byin ai ngu mu mada ai. Daini Miwa (Chinese) ni gaw shanhte kanu mungdan nan lu da ai hte myu kaba re majaw sha mai byin ai re. Dai majaw daini mungkan kaw mungdan nnan (New countries) ni law law paw pru wa sai, naw pru wa dingngam rai taw nga ai gaw, myu sha masa (Nationalism), htung hking masa hte makam masham (Culture and religion)  hte lamu ga masa
(Geography) ni a majaw paw pru wa ai hkrai rai nga mali ai re. Ndai kaw e, myu sha lam yan hte mung dan lamyan (National and political arena) hpe laika ka ai wa a mu mada ai hku nga yang,  tinang mung daw mung dan awmdawm ahkaw ahkang (Autonomy) sha nlu yang gaw anhte Jinghpaw Wunpawng myu sha ni a myu sha lam yan, htung hking masa, sut masa, hpaji masa ni gaw aten je na yang je shanut mat wa na hpe mu mada ai hku re. Ga shadawn, mungdan kata kaw nga ai Jinghpaw Wunpawng myu sha ni gaw majan a majaw hte myen ni a maw lanyet ai a majaw Jinghpaw Wunpawng ngu ai manu nsam (National entity) hpe shadan shadawng ai lam hta n-gun yawm wa nga ai re. Maga mi de bai rai yang gaw, mare kaba hkan nga ai ni gaw myen a kaup ai, ga shadawn sai kayau (sh) myen ga grau ga ai (Burmenization) a majaw Jinghpaw Wunpawng myu sha lam yan hta tang du ai lam n-nga mat wa ai sha, n-tsa lam hkrang ni a majaw aten na wa ai hta hkan na katsing kalang mai mat wa chye nga ai re hpe myu labau law law hpe hti yu hkrup na chye la mai nga ga ai. Dai hte maren, kaga mungdan hkan nga pra mat wa sai myu sha ni a maka mung, tinang kanu mung dan (Autonomous state) ngu ai hpe manoi manat ai lam n-nga yang gaw shaning 30 ning (one generation) ram a hpang de gaw Jinghpaw Wunpawng ngu ai manu masa (National entity) hpe hkam la tsap sa wa na gaw tsep kawp nmai byin mat wa sana re. Rawt jat kalu kaba ai masha langai hku na du ai shara kaw lu sut lu su, nga mu nga mai ai hte hpaji masa ni hta tsaw taw nga tim tinang a jiwoi jiwa ni a hking htawng (Heritage) gaw mat mat wa na re gaw sawn yu na tau chye mai nga saga ai re.

Dai rai yang e, Jinghpaw Wunpawng ngu ai manu masa (National entity) grin nga lu na matu gaw hpa a hkyak madung rai wa sani? Ndai ga san hpe lahta de tsun lai wa sai hte maren ti nang myusha up hkang ai mung daw/dan (Autonomy state) lu ra nhtawm e, Jinghpaw kanu mung dan kata, mare kaba hte maigan mungdan hkan chyam bra nga ai myu sha yawng “JINGHPW WUNPAWNG ngu ai manu (Entity value) hpe gara hku hkam la shangang shagrin na? ngu ai ga san hpe sawn yu na tinang du ai shara kaw ban hte ban (Generation to generation) grin nga lu hkra masing masa hte rau Jinghpaw Wungpawng Kanu Mungdan hpe azi yu let da kring da lang shakut shaja sa wa ga law.